بی شک مقامه از جمله فنونی است که ریشه در تاریخ کهن ادب عربی دارد و از بدو ظهور تا به امروز نویسندگان و کاتبانی نامور و شهیر در این فن ظاهر شده و قدرت و مهارت خود را در این زمینه به نمایش گذاشته اند. از جمله این نویسندگان می توان به حریری (446-516) و سیوطی (849-911) اشاره کرد. حریری در این فن پنجاه مقامه و سیوطی سی مقامه از خود به یادگار گذاشته اند.با وجود اینکه موضوع نهایی کل مقامات حریری به گدایی و تکدیگری ختم می شود، اما وی با ابراز قدرت و مهارت لغوی و همچنین استفاده از صنایع بیانی و بدیعی دوران خود، گوی سبقت را از دیگر مقامه نویسان ربوده است. مقام و منزلت حریری را در این زمینه شاید نتوان با کسی دیگر مقایسه کرد. این مقامات مملو از سجع و تعقیدات کلامی و کنایات گوناگون است که از نقطه نظر ادبی بسیار حائز اهمیت اند، بطوری که بسیاری از عبارات و جملات آن را بعنوان شاهد در لا به لای کتب بلاغی می توان مشاهده کرد. منزلت سیوطی در انشاء و مقامه نویسی در حد بالایی نیست. این امر برای کسی مثل سیوطی که کل هم و غم خویش را صرف تالیف و تدریس کرده بعید نمی نماید، و مجالی برای زیبانویسی و محسنات بدیعی باقی نمی گذارد، با وجود این، سیوطی در زمینه ادبیات و مقامه نویسی بی بهره نمانده و خود را از این چشمه لایتناهی محروم نکرده است. مقامات او بی شک به پای مقامات حریری نمی رسد، چرا که اسلوب علمی بر اکثر آنها حاکم بوده و مملو از متون دینی و اقوال علما و دانشمندان است و بیشتر جنبه موعظه و خطابه های دینی دارد تا یک فن ادبی.

از مهم ترین و پیشینه دارترین مباحث علم عرفان، بحث از مراحل و منازل سلوک است. عارفان مسلمان از مراحل سلوک به مقامات، منازل، احوال، درجات، مواقف و... تعبیر نموده و برای تبیین هر یک از این مراحل اصطلاحی ایجاد کرده اند. در واقع، نخستین اصطلاحات عرفان اسلامی مربوط به بیان همین احوال و مقامات و دیگر مراحل سلوک است و گویا چنین بحثی پیشینه ای به بلندای خود عرفان دارد.عبارت های عارفان در بیان این مراحل همسان نیست. آنچه از ظاهر عبارت کتاب های عرفانی برمی آید این است که آنها، هم در شماره مقامات سلوک، و هم در ترتیب آن اختلاف دارند و حتی نه در سرآغاز منازل سلوک اجماعی هست و نه در سرانجام آن. در این مقاله سعی بر آن است که افزون بر بیان پیشینه بحث مقامات و تبیین معنای آن، گزارشی از نظریه های بزرگان عرفان در مورد تعداد، ترتیب، آغاز و انجام مقامات عرفانی ارائه گردیده و تا حد امکان علت اختلاف آنها در مقامات مورد بررسی قرار گیرد.

در این پژوهش، عناصر داستان های مقامات حریری و حمیدی از جهات مختلف بررسی شده است، مقامات حریری و حمیدی از جمله کتب نثر فنی و متکلف عربی و فارسی است که در داستان های آن به ویژگی هایی نظیر روایتگری و قصه پردازی، راوی، موضوع خاص و اوصاف زبانی می توان دست یافت. روایات مقامات حریری و حمیدی از نظر روایتگری با قصه و داستان های سنتی مشترک هستند و عناصر مختلف داستانی را می توان در آنها بررسی نمود که مواردی مانند موضوع، شخصیت، راوی، کنش و بنمایه های داستانی، زمان، مکان، حجم و نوع بیان روایی مقامه ها از آن زمره اند. البته خصوصیاتی چون محکم نبودن روابط علت و معلولی میان رویدادها، مطلق گرایی، ارائه نتایج اخلاقی، تغییرناپذیری شخصیت ها، کیفیت روایت و ... را می توان به این موارد افزود.این دو اثر از نظر نوع داستانی در زمره داستان های واقعی و اخلاقی قرار می گیرند که شیوه نویسندگی آنها بر سایر اجزا مرجح است. بیان داستانی این مقامه ها هم جدی و هم طنزآلود است. در مقامات حریری شخصیت اصلی ابوزید سروجی و در مقامات حمیدی شخصیت اصلی فرد ناشناس است. راوی درون داستانی حریری حارث بن همام است، اما راوی برون داستانی در این اثر وجود ندارد. راوی درون داستانی و برون داستانی در مقامات حمیدی فرد ناشناسی است. کنش داستانی و بنمایه های مشترکی در سراسر مقامه های این دو اثر دیده می شود که بر اساس الگوی پراپ نشان داده شده است. الگوی اصلی زنجیره بنمایه های داستان های مقامات بر اساس نظر پراپ در این فرمول دیده می شود:α ŋ3 A8 a a5 B1 B7↑ D2 D5 E2 EVI K1 K2 K3 Q Wº<زمان در مقامات حریری نامعلوم ولی در مقامات حمیدی با کلماتی کلی بیان شده است. مکان های مشترکی در هر دو اثر ذکر شده است که داستان ها در آنجا شکل گرفته اند. مقاله حاضر علاوه بر مقدمه سه بخش اصلی دارد: 1- مشخصه های کلی داستان ها، 2- نگرشی به ساختار و بنمایه های زنجیره ای داستان ها، 3- بررسی برجسته ترین عناصر داستانی دو اثر.

خاصیت تنوع واژگان از عوامل مهم در مقبولیت یک شعر یا نثر محسوب می شود. تنوع واژگان از جمله ویژگی های سبکی است که با مقایسه آن در بین تعدادی از متن ها، می توان با ارائه آمار و نمودارها، عنوان کرد که کدام یک از این متن ها در مقایسه با دیگر متون از غنای لغوی بیشتری برخوردار است؟ بحث حاضر به ارائه یک روش نظری برای مقایسه خاصیت تنوع کلمات در اسلوب پرداخته و این روش را به شکل عملی میان نمونه هایی از نوشته های ابن درید، بدیع الزمان همدانی و قاضی حمید الدین بلخی به مرحله اجرا در می آورد. نتیجه این بررسی، نشان می دهد که اسلوب قاضی حمید الدین بلخی (%48.5) در مقایسه با ابن درید و بدیع الزمان همدانی از تنوع واژگان بیشتری برخوردار است و اسلوب ابن درید (%48) در سطح پایین تری نسبت به آن دو قرار می گیرد و اسلوب بدیع الزمان (%48.2) در حد وسط میان آن دو می باشد.

در ادبیات عرب، مقامات به نوشته هایی با نثر مسجوع و متصنع اطلاق می گردد که نویسنده در ضمن بیان داستان هایی که معمولا پیرامون کدیه و گدایی است، سعی دارد قدرت هنری و ادبی خود را نیز به نمایش بگذارد. سابقه نگارش این گونه داستان ها که دارای یک قهرمان و راوی خیالی است به بدیع الزمان همدانی (398-358 ه.ق.) بر می گردد و ادامه و پرورش آن، توسط ابوالقاسم حریری- که بر پیش کسوت خود، سبقت جست- صورت گرفت. البته نگارش مقامات به حریری ختم نشد بلکه وی باعث شد مقلدان زیادی به تقلید از او مقامه بنگارند و شارحان و حافظان کثیری، اثر او را شرح و حفظ نمایند.در این مقاله به تعریف مقامه، سابقه و علت مقامه نگاری، معرفی حریری و اثر او پرداخته خواهد شد.

کتاب مقامات حمیدی، نمونه خوبی از متونی است که از بطن متون پیشین فرهنگ و ادبیات خویش متولد شده و به فضایی با ابعاد بسیار متنوع تبدیل شده است که در آن انواع نوشتار با هم آمیخته اند و این متن را محل تجمع چندین گونه کرده اند. هدف اصلی در این پژوهش کشف و شناخت انواع روابط متون در مقامات حمیدی است. برای رسیدن به این هدف بر اساس نظریه ترامتنیت ژرار ژنت، 23 مقامه موجود در مقامات حمیدی را تحلیل و بررسی کردیم و به این نتیجه رسیدیم که این کتاب، نمونه کاملی از متون دارای ترامتنیت است که حضور چشمگیر آیات قرآن کریم در جای جای آن و استفاده از اصطلاحات و عبارات و اشعار معروف زبان و ادبیات عربی و تاثیرپذیری از اسلوب مقامه نویسی بدیع الزمان همدانی و حریری، نشانگر مجموعه ای از روابط بینامتنی و صداهای متکثر معنایی موجود در این کتاب است که روابط ترامتنی معتبری را تایید می کند و این ارتباط در جهت ایجاد نظام معنایی این متن، شامل تمامی روابط متون در نظریه ترامتنیت ژرار ژنت است.

مقامه یکی از انواع داستان های کهن است که با نثر مصنوع آمیخته با شعر، در مورد قهرمانی است که به صورت ناشناس در حکایت ها ظاهر می شود و به قصد گدایی، حوادثی را به وجود می آورد و همین که در پایان کار شخصیتش شناخته می شود، ناپدید می گردد تا آنکه دوباره در هیبتی دیگر در مقامه بعدی ظاهر گردد. «مقامات حمیدی» در شمار کتاب های بسیار مهم در زبان عربی و فارسی است. حمیدی با برگزیدن قالب داستان و بهره گیری از اصول داستان نویسی، همچنین گزینش حوادث این داستان ها از واقعیت های زندگی و انتخاب شخصیت های داستانی از مردمی که در میانشان زندگی می کند، همراه با ویژگی های فردی و اجتماعی آنان، شیوه نویسندگی مقامات را به سبک نویسندگان ریالیستی نزدیک گرداند. جوشش زندگی از درون حوادث مقامات، به همراه کنش شخصیت های واقعی در صحنه های آن و تاثیر فضای معنوی، اخلاقی، اجتماعی، مادی، علمی و ادبی بر شخصیت ها، حقیقت مانندی داستان ها را تحقق می بخشد. در این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی تلاش شده است تا مهم ترین داستان در مقامات حمیدی و حریری بررسی گردد.